بسوی ظهور

 

یکى از موضوعات مرتبط با مسئله مهدویت، ازدواج امام مهدى علیه السلام، و نسل و ذریّه وى است: آیا امام مهدى ازدواج کرده است و فرزندانى دارد؟ یا تا کنون ازدواج نکرده است؟ در این زمینه بحث‏هاى مختصرى (و عمدتاً در سال‏هاى اخیر)، صورت گرفته که بیشتر در مقام پاسخگویى به پرسش‏هاى مطرح شده در این باب بوده‏اند.

در این باره سه دیدگاه مطرح شده است: دیدگاه کسانى که به استناد شواهد و ادلّه، بر این باورند که امام مهدى علیه السلام ازدواج کرده است، گرچه ما از خصوصیات و کم و کیف آن اطّلاعى نداریم.

در مقابل، گروهى دیگر با نقد ادلّه موافقان و تکیه بر شواهد و قرائنى، بر این عقیده اند که امام مهدى علیه السلام ازدواج نکرده است. گروهى نیز سکوت در این مسئله را ترجیح مى‏دهند و هیچ کدام از ادلّه موافقان و مخالفان را براى اظهار نظر کافى نمى‏دانند.

اینک به بیان شواهد و ادلّه این سه گروه پرداخته، در پایان، دیدگاه خود را بیان مى‏کنیم:

یک. نظریّه موافقان‏

گروهى از عالمان شیعه از قبیل: علّامه مجلسى،[1] محدّث نورى،[2] شیخ على‏اکبر نهاوندى‏[3] و سیّد محمّد صدر[4] به صراحت یا ضمنى به استناد شواهد و قرائنى پذیرفته‏اند که امام مهدى علیه السلام ازدواج کرده است، گر چه در چگونگى آن اختلاف نظر داشته یا وارد آن نشده‏اند. ادلّه و شواهد آنان، از این قرار است:

الف- ازدواج، سنّت مؤکّد اسلامى‏

ازدواج، یک سنّت مؤکّد اسلامى است که پیامبر صلى الله علیه و آله و پیشوایان دینى بر آن تأکید فراوان کرده‏اند و امام مهدى علیه السلام نیز که رسالت حفظ و حفاظت از سنّت‏هاى اسلامى‏ را بر عهده دارد، قطعاً به سنّت «ازدواج» عمل کرده است. احادیثى که در تشویق به ازدواج و مذمّت ترک ازدواج در منابع حدیثى نقل شده، به حدّى هستند که نمى‏توان گفت امام مهدى علیه السلام این سنّت دینى را ترک مى‏کند.

ب- احادیث، ادعیه و زیارات‏

احادیث، ادعیه و زیارت‏هایى در کتب حدیث نقل شده‏اند که به صراحت یا به دلالت تضمّنى و التزامى بر داشتن فرزند و همسر دلالت دارند. این مجموعه عبارت اند از:

1. شیخ طوسى از امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام نقل کرده که پیامبر صلى الله علیه و آله در شب وفات خود، خطاب به امام على علیه السلام فرمود: «دوات و کاغذ بیاور» و سپس وصیّت‏نامه‏اى املا نمود که در آن آمده بود: «اى على! پس از من، دوازده امام و پس از آنها نیز دوازده مهدى خواهند بود. تو، اوّلین نفر از دوازده هستى». سپس یکایک امامان را نام برد و هنگامى که به امام یازدهم رسید، فرمود: «هنگام وفاتش این وصیّت‏نامه را به پسرش، محمّد، مى‏سپارد و با او دوازده امام، کامل مى‏شوند ....

سپس بعد از او دوازده مهدى خواهد بود. وقتى وفاتش فرا رسد، این وصیّت را به فرزندش که اوّلینِ نزدیکان به اوست مى‏سپارد که سه نام دارد».[5]

2. امام على علیه السلام در سخنى در مورد امام زمان علیه السلام فرمود:

وَ یَسْکُنُهُ هُوَ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ الرَّحْبَةَ وَ الرَّحْبَةُ إِنَّمَا کَانَتْ مَسْکَنَ نُوحٍ وَ هِىَ أَرْضٌ طَیِّبَةٌ وَ لَا یَسْکُنُ رَجُلٌ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ لَایُقْتَلُ إِلَّا بِأَرْضٍ طَیِّبَةٍ زَاکِیَةٍ فَهُمُ لْأَوْصِیَاءُ الطَّیِّبُون.[6]

او و اهل‏بیتش را در [مکانى به نام‏] رحبه سکنا مى‏دهد، آن جا که سرزمین مقدّس و اقامتگاه نوح علیه السلام بود. هیچ یک از خاندان محمّد صلى الله علیه و آله زندگى نمى‏کند و کشته نمى‏شود، مگر در سرزمینى پاک. به حقیقت که آنان، اوصیاى پاک اند.

3. امام صادق علیه السلام در باره مسجد سهله فرمود:

أَمَا إِنَّهُ مَنْزِلُ صَاحِبِنَا إِذَا قَدِمَ بِأَهْلِهِ.[7]

آن جا منزل صاحب ماست، هنگامى که با اهل بیت خود در آن اقامت مى‏کند.

4. حدیثى که با اسناد از صدوق، از محمّد بن على بن مفضّل بن تمام، از احمد بن محمّد بن عمّار، از پدرش، از حمدان قلانسى، از محمّد بن جمهور، از مرازم‏[8] بن عبد اللَّه، از ابو بصیر، از امام صادق علیه السلام نقل شده که مى‏فرماید:

یا ابا مُحَمَّدٍ! کَأَنّى أرَى نُزُولَ الْقَائِمِ فِى مَسْجِدِ السَّهلَةِ بِأهلِهِ وَ عِیالِه.[9]

اى ابو محمّد! گویا فرود آمدن قائم را در مسجد سهله با اهل و عیالش مى‏بینم.

5. حدیثى که از احمد بن ادریس، از على بن محمّد، از مفضّل بن شاذان، از عبد الّله بن بجله، از مستنیر، از مفضّل بن عمر روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود:

إنَّ لِصاحِبِ هَذَا الأمْر غَیْبَتَینِ، أحْداهُمَا تَطُولُ حَتّى یَقُولَ بَعْضُهُم مَاتَ وَ یَقُولَ بَعْضُهُم قُتِلَ وَ یَقُولَ بَعْضُهُم ذَهَبَ حَتَّى لا یَبْقَى عَلَى أمْرِهِ مِنْ أصْحَابِهِ إلّانَفَرٌ یَسِیرٌ لا یَطَّلِعُ عَلَى مَوضِعِهِ أحَدٌ مِنْ وُلدِهِ وَ لا غَیْرهِ إلّاالْمَولَى الّذِى یَلِى أمْرَهُ».[10]

صاحب الزمان علیه السلام دو غیبت دارد: یکى از آن دو به اندازه‏اى طولانى مى‏شود که بعضى مى‏گویند او از دنیا رفته و برخى مى‏گویند کشته شده است، تا آن حد که جز اندکى از یاران، بر امامت وى ماندگار نمى‏مانند و کسى هم از مکان و جایگاه زندگى او آگاه نیست، نه از فرزندان و نه دیگران، جز آن کسى که امور وى را پى مى‏گیرد.

6. در عبارتى از زیارت مخصوص امام مهدى علیه السلام در هر روز جمعه چنین آمده است:

یا مَولاىَ یا صاحِبَ الزَّمانِ، صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیکَ وَ عَلى‏ آلِ بَیتِکَ ... صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیکَ وَ عَلى‏ أهلِ بَیتِکَ الطّاهِرینَ![11]

اى سَرور من! اى صاحب الزمان! درودهاى خدا بر تو و اهل بیت تو باد! ...

درودهاى خدا بر تو و خاندان پاک تو باد!

7. ابو محمّد حسین بن احمد مکتب از ابو على بن همّام، دعایى را براى غیبت قائم علیه السلام نقل نموده که شیخ عمرى، آن را املا نموده و به قرائت آن، دستور داده است:

حَتّى ننظُرَ إلى وَلِیِّکَ صَلَواتُکَ عَلَیهِ وَ آلِهِ ظاهِرَ المَقالَةِ وَاضِحَ الدِّلالَةِ هَادِیاً مِن الضَّلالَةِ شافِیاً مِنَ الجَهالَةِ.[12]

تا بر ولىّ تو-/ که درودهاى تو بر او و خاندانش باد-/ نگاه کنیم با گفتارى روشن، برهانى آشکار، راه‏گشا از گم‏راهى و نجات دهنده از نادانى.

9. در بخشى از صلوات بسیارى مفصّلى که در صبح جمعه وارد شده، چنین آمده است:

وَ تَجعَلَهُ وَ ذُرّیَتَهُ فِیها الائِمّةَ الوَارثین.[13]

او و ذریّه‏اش را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهى.

همین مضمون در دعاى شب بیست و سوم ماه رمضان نیز وارد شده که آن را سیّد ابن طاووس با سند خود در کتاب عمل شهر رمضان آورده است‏[14].[15]

10. حدیثى که شیخ طوسى از امام رضا علیه السلام نقل کرده است که فرمود:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى‏ وُلاةِ عَهدِهِ وَ الأئمَّةَ مِن وُلده.[16]

خدایا! بر والیان و فرزندان وى، درود فرست.

11. سیّد ابن طاووس در جمال الاسبوع از امام رضا علیه السلام صلواتى را نقل مى‏کند که در آن به فرزندان و خانواده امام مهدى علیه السلام نیز سلام و صلوات فرستاده مى‏شود:

اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَیهِ وَ عَلى‏ آبائِهِ، وَ أَعطِهِ فى نَفسِهِ وَ وَلَدِهِ وَ أَهلِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ امَّتِهِ وَ جَمیعِ رَعِیَّتِهِ ما تُقِرُّ بِهِ عَینَهُ، وَ تَسُرُّ بِهِ نَفسَهُ.[17]

بار خدایا! بر او و پدرانش درود فرست و به او و فرزندان و خاندان و امّت و جمیع پیروانش چیزى عطا فرما که بدان سبب، چشمانش روشن و جانش مسرور گردد.

12. در زیارت مخصوص ولىّ عصر علیه السلام در روزهاى جمعه چنین آمده است:

السَلامُ عَلَى وُلاةِ عَهدِکَ وَ الائِمَّةِ مِنْ وُلدِهِ.[18]

درود بر اولیاى عهدت و پیشوایان از میان فرزندانش.

13. در ضمن دعایى که به هنگام وداع با سرداب مقدّس وارد شده، آمده است:

صَلِّ عَلى وَلِیّکَ وَ وُلاةِ عَهدِکَ وَ الائِمَّةِ مِن وُلدِهِ.[19]

[خداوندا]! بر ولىّ امرت و اولیاى عهدت و پیشوایان از فرزندانش درود فرست.

14. در ضمن صلواتى که از ناحیه مقدّسه صادر شده، آمده است:

وَ عَلَى وَلیّکَ وَ وُلاةِ عَهدِهِ وَ الأئِمّةِ مِن وُلدِهِ وَ مَدَّ فِى أعمَارَهِم وَ زد فى آجالِهم‏ وَ بَلِّغْهُم اقصَى‏ آمالِهم دِیناً و دُنیاً وَ آخِرَةً إنّک عَلَى کُلِّ شَى‏ءٍ قَدِیر.[20]

بر ولىّ امرت و اولیاى عهدش و پیشوایان از فرزندان او درود فرست و بر عمر و اجَلشان بیفزاى و آنها را به عالى‏ترین آرزوهاى دینى، دنیوى و اخروى‏شان برسان، که تو حقّاً به هر چیز، توانایى.

ج- داستان جزیره خضرا

علّامه مجلسى در بحار الأنوار رساله‏اى را مشهور به «جزیره خضرا» به خطّ فضل بن یحیى بن على طیبى به طور کامل، نقل کرده که مى‏گوید:

از شمس الدین نجیح حلّى و جلال الدین عبد اللَّه بن حرام حلّى در کربلا در نیمه شعبان 699 قمرى شنیدم که گفتند: این داستان را از على بن فاضل مازندرانى در سامرّا شنیدیم. در ضمن این داستان آمده است: جزیره خضرا از جزیره‏هاى اولاد و فرزندان صاحب الزمان است.[21]

همچنین محدّث نورى در جنّة المأوى داستانى را از کمال الدین انبارى نقل مى‏کند که وى جزیره‏هایى را دیده است که فرزندان امام زمان، قاسم و ابراهیم، بر آن حکمرانى مى‏کنند.[22]

د- کُنیه «ابا صالح»

یکى از کُنیه‏هاى امام مهدى علیه السلام، «ابا صالح» است و این نشان مى‏دهد که ایشان، فرزندى دارد که این کُنیه، از نام وى گرفته شده است.[23]

در کتاب من لا یحضره الفقیه چنین آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود:

إذا ضَلَلتَ عَنِ الطَّریقِ فَنادِ: یا صالِحُ- أو یا أبا صالِحٍ- أرشِدونا إلَى الطَّریقِ یَرحَمَکُمُ اللَّهُ![24]

هر گاه راه را گم کردى، صدا بزن «یا صالح!» یا بگو: «یا أبا صالح! راه را به ما نشان دهید. خداوند، شما را رحمت کند!».

علّامه مجلسى نیز در ضمن حکایات و داستان اشخاصى که امام زمان علیه السلام را دیده‏اند، قضیّه‏اى را از پدرش و او نیز از شخصى به نام امیر اسحاق استرآبادى- که چهل مرتبه با پاى پیاده به حج مشرّف شده بود- نقل مى‏کند که در یکى از سفرهایش قافله را گم کرده و متحیّر با حالت عطش و بى‏آبى مانده بود. سپس صدا زد «یا صالح! یا ابا صالح! ما را راه‏نمایى بفرما» و ناگاه سوارى را از دور دیده که آمده و او را راه‏نمایى کرده و به قافله‏اش رسانده است. وى مى‏گوید: پس از آن قضیّه متوجّه شدم که او امام مهدى علیه السلام بوده است.[25]

گفتنى است که در بخش اسامى امام مهدى علیه السلام اثبات شد که دلیلى بر انتساب کنیه «ابا صالح» براى امام مهدى علیه السلام وجود ندارد.

دو. نظریّه مخالفان‏

کسانى که با این نظریّه که امام مهدى علیه السلام ازدواج نموده و ذریّه و فرزند دارد، مخالف اند نیز بر شواهد و ادلّه‏اى استناد کرده‏اند که عبارت اند از:

الف- ازدواج و صاحب اولاد شدن امام مهدى علیه السلام با یکى از مهم‏ترین فلسفه‏هاى‏

غیبت او- که خفا و شناخته نشدن امام است-، سازگار نیست؛ زیرا کسى که ازدواج مى‏کند و صاحب فرزند مى‏شود، به هر گونه که تصویر گردد، مورد شناسایى خانواده‏اش قرار مى‏گیرد و این با غیبت و خفا ناسازگار است.

از سوى دیگر، احادیثى بر غیبت تام و کامل امام مهدى علیه السلام دلالت دارند، از قبیل این دو حدیث که از امام صادق علیه السلام نقل شده‏اند:

صاحِبُ هذَا الأَمرِ تَغیبُ وِلادَتُهُ عَن هذَا الخَلقِ؛ کَیلا یَکونَ لِأَحَدٍ فى عُنُقِهِ بَیعَةٌ إذا خَرَجَ.[26]

صاحب امر، ولادتش از مردمان پنهان است تا به هنگام قیام، بیعت کسى بر گردنش نباشد.

لِلْقَائِمِ غَیْبَةٌ قَبْلَ قِیَامِهِ ... یَخَافُ عَلَى نَفْسِهِ الذَّبْحَ.[27]

قائم، پیش از ظهور، غیبتى دارد ... [چرا که‏] بر جان خویش مى‏ترسد.

ب- سفرا و وکلاى امام مهدى علیه السلام در طول حدود هفتاد سال، هیچ یک به ازدواج امام و همسر و فرزندان ایشان اشاره‏اى نکرده‏اند. اگر چنین اتّفاقى افتاده بود، قاعدتاً بِدان اشاره‏اى مى‏نمودند.

ج- برخى از احادیث، به صراحت بر فرزند نداشتن امام مهدى علیه السلام دلالت دارند که آنها را نقل مى‏کنیم:

1. مسعودى نقل مى‏کند که وقتى على بن حمزه و ابن سراج و ابن ابى سعید مکارى بر امام رضا علیه السلام وارد شدند، چنین اتّفاق افتاد:

على بن حمزه به ایشان گفت:

فَإِنّا رَوَینا أنَّ الإِمامَ لا یَمضى حَتّى‏ یَرى عَقَبه؛

از پدرانت نقل کرده‏ایم که هیچ امامى از دنیا نمى‏رود تا فرزندش را ببیند؟

امام رضا علیه السلام فرمود:

أما رَوَیتُم فى هذَا الحَدیثِ بِعَینِهِ: «إلَّا القائِمَ»؟؛

آیا در این حدیث، روایت کرده‏اید: «مگر قائم؟».

گفتند: خیر.

امام رضا علیه السلام فرمود:

بَلى‏، قَد رَوَیتُموهُ وأَنتمُ لا تَدرونَ، لِمَ قیلَ ولا مَعناهُ.

آرى! روایت کرده‏اید؛ ولى نمى‏دانید چرا. و نمى‏دانید معنایش چیست.

ابن ابى حمزه گفت:

إنَّ هذا لَفِى الحَدیثِ؟.

این در حدیث بود؟.

امام رضا علیه السلام به وى فرمود:

وَیحَکَ کَیفَ تَجَرَّأتَ أن تَحتَجَّ عَلَىَّ بِشَى‏ءٍ تُدمِجُ بَعضَهُ.

واى بر تو، جرئت کرده‏اى که با من محاجّه کنى با حدیثى که در آن دخل و تصرّف کردى؟!

سپس فرمود:

إنَّ اللَّهَ تَعالى‏ سَیُرینى عَقِبى إن شاءَ اللَّهُ.

به زودى، فرزند مرا خواهى دید.[28]

2. محمّد بن عبد اللَّه بن جعفر حمیرى، به نقل از پدرش، از على بن سلیمان بن رشید، از حسن بن على خرّاز نقل مى‏کند که:

دَخَلَ عَلِىُّ بْنُ أَبِى حَمْزَةَ عَلى‏ أبِى الحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقالَ لَهُ: أنتَ إمامٌ قالَ: نَعَمْ فَقَالَ لَهُ: إِنِّى سَمِعْتُ جَدَّکَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ لَایَکُونُ الإمَامُ إِلَّا وَ لَهُ عَقِبٌ. فَقَالَ: أَ نَسِیتَ یَا شَیْخُ أَوْ تَنَاسَیْتَ لَیْسَ هَکَذَا قَالَ جَعْفَرٌ علیه السلام: إِنَّمَا قَالَ جَعْفَرٌ علیه السلام: لَایَکُونُ الإِمَامُ إِلَّا وَ لَهُ عَقِبٌ إِلَّا الْإِمَامُ الَّذِى یَخْرُجُ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام‏[29] فَإِنَّهُ لَاعَقِبَ‏

لَهُ. فَقَالَ لَهُ: صَدَقْتَ جُعِلْتُ فِدَاکَ! هَکَذَا سَمِعْتُ جَدَّکَ یَقُولُ.[30]

على بن ابى حمزه بر امام رضا علیه السلام وارد شد و گفت: آیا شما امام هستید؟ فرمود:

«آرى». آن گاه به ایشان گفت: از جدّتان جعفر بن محمّد شنیدم که فرمود: «امامى نیست، مگر آن که فرزند دارد». فرمود: «پیرمرد! فراموش کرده‏اى، یا خود را به فراموشى مى‏زنى؟! جعفر، چنین نفرمود؛ بلکه فرمود: هر امامى فرزندى دارد، مگر امامى که حسین بن على علیه السلام [پس از رجعت‏] و خروج از قبر بر او نماز مى‏خواند». او گفت: راست مى‏گویى، قربانت گردم! این چنین فرمود.

سه. نظریّه تردید یا سکوت‏

برخى بر این عقیده اند که ازدواج امام مهدى علیه السلام و آنچه بدان بر مى‏گردد، جزو مسائل حاشیه‏اى مهدویت به شمار مى‏رود و لغزشگاهى است که به سالم بیرون آمدن از آن، اطمینانى نیست. از این رو، بهترین کار در این زمینه سکوت و توقّف یا بیان موضع شک و تردید است.

سیّد جعفر مرتضى عاملى مى‏نویسد:

ما در باره فرزند داشتن امام مهدى علیه السلام بر این باوریم که این قضیّه، محلّ شک و تردید است.[31]

تحلیل و ارزیابى‏

به نظر ما در این مسئله باید نظریّه سکوت را انتخاب کرد و از ابراز نظرهاى احتمالى و غیر مطمئن خوددارى کرد؛ زیرا:

اوّلًا این مسئله از مسائل حاشیه‏اى مهدویت است که سکوت در آن به اصل مسئله و جایگاه و آثار آن لطمه‏اى نمى‏زند. ما در موارد مشابهى هم که در قرآن کریم‏ آمده (مانند خضر علیه السلام) چنین رفتار مى‏کنیم.

ثانیاً بزرگان شیعه تا قبل از دوره معاصر، به صورت جدّى در این مسئله وارد نشده‏اند و چنان که در ابتداى این پژوهش گفته شد، این موضوع در چهل سال اخیر مورد توجّه جدّى واقع شده است. از این رو، حدود هزار سال این مسئله مسکوت بوده و هیچ مشکلى نیز ایجاد نکرده است.

ثالثاً ادلّه هر دو طرف در آن حد از اعتبار نیست که بتوان به استناد آن، تکلیف این مسئله تاریخى را روشن ساخت؛ چرا که بسیارى از آنها مُرسَل نقل شده‏اند یا در اسناد آنها راویان مجهول (ناشناخته) وجود دارند.

رابعاً ادلّه نقل شده، گذشته از ضعف سندى، با هم معارضه دارند و هیچ رجحانى براى یک دسته بر دسته دیگر نیست. بلى، از نظر کمّى، شمار روایات گروه موافقان، بیشتر است؛ ولى به حدّى نیست که رجحانى اطمینان‏آور را به دنبال داشته باشد.

از این رو، سکوت اختیار کردن در مسئله، با موازین عقلى و دینى، سازگارتر است.[32]