ویژگى هاى پرچم حضرت حجت عج از منظر روایات
از دیرباز تا کنون، کشورها و نهضتها از پرچم به عنوان نماد حرکت، مقاومت و قدرت استفاده کردهاند. پرچم اگر چه در روزگار صلح و آرامش نیز مظهر استقلال و عزّت یک کشور است؛ امّا نمود آن، بیشتر در جنگها جلوه مىکند. پرچم به گونهاى کلّى و عمومى، اقتدار و استقامت یک لشکر را در میدان نبرد نشان مىدهد و نماد ایستایى، استقامت و برقرارى خیمه فرماندهى و از هم نپاشیدن نظام سپاه است. رنگها و شعارهاى نوشته شده بر پرچم نیز بخشى از اهداف، آرمانها و پیوندهاى صاحبان پرچم را نشان مىدهند.
در اسلام نیز از پرچم استفاده شده و پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در نبردهاى خود و بویژه نخستین نبرد خود (بدر)، از پرچم استفاده نمود[1] و امام على علیه السلام نیز در نخستین نبرد داخلى (جمل) از همان پرچم سود برد و سپس نسل به نسل، میان اهل بیت علیهم السلام دست به دست شد تا به امام زمان علیه السلام رسید.
بر این پایه، احادیث متعدّدى به وجود پرچم در قیام امام مهدى علیه السلام تصریح کرده و اوصافى را براى آن برشمردهاند که عبارت اند از:
1. مقدّس بودن و انتساب آن به خداوند
پرچم قیام، پرچمى الهى، نبوى و علوى است. این ویژگى از عبارت «یَأتیهِ بِها (جَبرَییلُ علیه السلام آن را مىآورد)» و توصیف مکرّر آن به «رایَةُ رَسولِ اللَّهِ صلى الله علیه و آله (پرچم پیامبر خدا صلى الله علیه و آله)» و نیز یکسان بودن آن با پرچم امام على علیه السلام در جنگ جمل، قابل استفاده است. همچنین توصیف زیبا و مجازگونه «عَمودُها مِن عَمودِ العَرشِ»، مؤیّد ارتباط مستقیم خیمه فرماندهى امام مهدى علیه السلام با عرش خداوند به عنوان مرکز فرماندهى نظام هستى است؛ معنایى که از عبارت «مِن وَرَقِ الجَنَّةِ» نیز قابل استفاده است و زمینهساز این سخن است که پرچم امام مهدى علیه السلام، نه از جنس چوب و پارچه، بلکه نمادى از شوکت الهى و عظمت و قدرت سپاه قیام است؛ پرچمى که به هر جا روى کند، نصر و فتح الهى را به ارمغان مىآورد و دشمنان را به هلاکت مىرساند.
کمال الدین: بِهذَا الإِسنادِ ، عَن أبانِ بنِ تَغلِبَ، قالَ: حَدَّثَنی أبو حَمزَةَ الثُّمالِیُّ، قالَ:
قالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام:
کَأَنّی أنظُرُ إلَى القائِمِ علیه السلام قَد ظَهَرَ عَلى نَجَفِ الکوفَةِ، فَإِذا ظَهَرَ عَلَى النَّجَفِ نَشَرَ رایَةَ رَسولِ اللَّهِ صلى الله علیه و آله، (و) عَمودُها مِن عُمُدِ عَرشِ اللَّهِ تَعالى، وسائِرُها مِن نَصرِ اللَّهِ عز و جل، ولا تُهوى بِها إلى أحَدٍ إلّاأهلَکَهُ اللَّهُ تَعالى. قالَ: قُلتُ: أوَ تَکونُ مَعَهُ أو یُؤتى بِها؟
قالَ: بَلى یُؤتى بِها، یَأتیهِ بِها جَبرَئیلُ علیه السلام.
. کمال الدین- با سندش به نقل از ابو حمزه ثمالى-: امام باقر علیه السلام فرمود: «گویى قائم را مىبینم که در بلندى کوفه (نجف) ظهور کرده است و چون در آن بلندى ظهور مىکند، پرچم پیامبر خدا صلى الله علیه و آله را بر مىافرازد که دسته آن، از عمودهاى عرش خداى متعال و دیگر اجزاى آن از یارى خداى عز و جل است و آن را بر کسى فرود نمىآورند، جز آن که خداى متعال، او را هلاک مىکند». گفتم: آن پرچم، همراه قائم است یا [هنگام ظهور] برایش مىآورند؟
فرمود: «برایش مىآورند. جبرئیل برایش مىآورد».[2]
2. شعار پرچم، نماد توحید
مطابق با تصریح حدیث، جمله «البَیعَةُ للَّهِ» بر پرچم قیام، نقش بسته است که پیوند و وابستگى قیام را به خداوند نشان مىدهد. این ویژگى، افزون بر تقویت ویژگى نخست، این پیام را فراز مىآورد که امام مهدى علیه السلام در پى تشکیل حکومت فردى، قبیلهاى و حزبى نیست و او به دور از فردگرایى و شخصپرستى، در پى چیره کردن
اراده خدا در زمین و به میراث بردن آن به نفع صالحان و مستضعفان خداباور است.
گفتنى است که در گزارشى دیگر، جمله «اسمَعوا وَ أَطیعوا» نقش پرچم گفته شده که منافاتى با این سخن ندارد؛ زیرا مىتوان بر پرچم، جملههاى متعدّدى نگاشت.
این شعار نیز در راستاى دعوت استوار و محکم جهانیان به قیام توحیدى مهدى علیه السلام است که پیروزى و چیرگى آن، حتمى است.
کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رضى الله عنه قالَ: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ یَحیَى العَطّارُ، عَن مُحَمَّدِ بنِ الحُسَینِ بنِ أبِی الخَطّابِ، عَن صَفوانَ بنِ یَحیى، عَن مَندَلٍ، عَن بَکّارِ بنِ أبی بَکرٍ، عَن عَبدِ اللَّهِ بنِ عَجلانَ، قالَ: ذَکَرنا خُروجَ القائِمِ علیه السلام عِندَ أبی عَبدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلتُ لَهُ: کَیفَ لَنا أن نَعلَمَ ذلِکَ؟
فَقالَ: یُصبِحُ أحَدُکُم وتَحتَ رَأسِهِ صَحیفَةٌ عَلَیها مَکتوبٌ: طاعَةٌ مَعروفَةٌ.
ورُوِیَ أنَّهُ یَکونُ فی رایَةِ المَهدِیِّ: البَیعَةَ للَّهِ عز و جل.
با سندش به نقل از عبد اللَّه بن عجلان-: نزد امام صادق علیه السلام از خروج قائم علیه السلام یاد کردیم و به ایشان گفتم: ما چگونه این را بفهمیم؟
فرمود: «هر یک از شما چون صبح کند، نوشتهاى زیر سرش مىیابد که بر آن نوشته است:" خوب پیروى کنید"».
روایت شده که بر پرچم مهدى علیه السلام، نوشته شده است: «بیعت، از آنِ خداوند است».[3]
1661. بحار الأنوار: بِإِسنادِهِ إلى کِتابِ الفَضلِ بنِ شاذانَ قالَ: رُوِیَ أنَّهُ یَکونُ فی رایَةِ المَهدِیِّ علیه السلام: «اسمَعوا وأَطیعوا».
با سندش به نقل از کتاب فضل بن شاذان-: روایت شده که در پرچم مهدى علیه السلام، این عبارت است: «گوش به فرمان و فرمانبردار باشید».[4]
3. ایجاد کننده هراس در دل دشمنان
مطابق با برخى احادیث،[5] «هراس»، پیشاپیش پرچم قیام و به فاصله یک ماه جلوتر، حرکت مىکند. این احادیث، هراس را در هر چهار جهت دانستهاند و حدیثى دیگر، آن را گونهاى همسانى با پیامبر صلى الله علیه و آله خوانده است.[6] در احادیث دیگر این باب، سخن از یارى شدن امام مهدى علیه السلام با رعب و هراس است. بر این پایه، حرکت رعب و هراس، بیانى مجازى براى نشان دادن هراس دشمنان قیام از امام مهدى علیه السلام و لشکر او دارد؛ امرى که از نظر نظامى، زمینهساز مهمّ شکست و هزیمت دشمنان و فراهم کننده پیروزى یاران قیام است.
الغیبة للنعمانی: أخبَرَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ سَعیدٍ، قالَ: حَدَّثَنا أبو عَبدِ اللَّهِ یَحیَى بنُ زَکَرِیَّا بنِ شَیبانَ، عَن یونُسَ بنِ کُلَیبٍ، عَنِ الحَسَنِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی حَمزَةَ، عَن أبیهِ، عَن أبی بَصیرٍ، قالَ:
قالَ أبو عَبدِ اللَّهِ علیه السلام: لا یَخرُجُ القائِمُ علیه السلام حَتّى یَکونَ تَکمِلَةَ الحَلقَةِ. قُلتُ: وکَم تَکمِلَةُ الحَلقَةِ؟ قالَ: عَشَرَةُ آلافٍ، جَبرَئیلُ عَن یَمینِهِ، ومیکائیلُ عَن یَسارِهِ، ثُم یَهُزُّ الرّایَةَ ویَسیرُ بِها، فَلا یَبقى أحَدٌ فِی المَشرِقِ ولا فِی المَغرِبِ إلّالَعَنَها، وهِیَ رایَةُ رَسولِ اللَّهِ صلى الله علیه و آله نَزَلَ بِها جَبرَئیلُ یَومَ بَدرٍ.
ثُمَّ قالَ: یا أبا مُحَمَّدٍ، ما هِیَ وَاللَّهِ قُطنٌ ولا کَتّانٌ ولا قَزٌّ ولا حَریرٌ. قُلتُ: فَمِن أیِّ شَیءٍ هِیَ؟ قالَ: مِن وَرَقِ الجَنَّةِ، نَشَرَها رَسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله یَومَ بَدرٍ ثُمَّ لَفَّها ودَفَعَها إلى عَلِیٍّ علیه السلام، فَلَم تَزَل عِندَ عَلِیٍّ علیه السلام، حَتّى إذا کانَ یَومُ البَصرَةِ نَشَرَها أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام فَفَتَحَ اللَّهُ عَلَیهِ، ثُمَّ لَفَّها وهِیَ عِندَنا هُناکَ، لا یَنشُرُها أحَدٌ حَتّى یَقومَ القائِمُ، فَإِذا هُوَ قامَ نَشَرَها فَلَم یَبقَ أحَدٌ فِی المَشرِقِ وَالمَغرِبِ إلّالَعَنَها، ویَسیرُ الرُّعبُ قُدّامَها شَهراً، ووَراءَها شَهراً، وعَن یَمینِها شَهراً، وعَن یَسارِها شَهراً.
نعمانى- با سندش به نقل از ابو بصیر-: امام صادق علیه السلام فرمود: «قائم علیه السلام خروج نمىکند تا حلقه یارانش کامل شود».
گفتم: با چه تعداد، کامل مىشود؟
فرمود: «با ده هزار تن. جبرئیل از سمت راستش و میکائیل از سمت چپش.
[حرکت مىکند]. سپس پرچم را به اهتزاز در مىآورد و با آن به راه مىافتد و هیچ در شرق و غرب نمىماند، جز آن که با آن الفت مىیابد و آن، همان پرچم پیامبر خدا صلى الله علیه و آله است که جبرئیل در جنگ بدر فرود آورد».
سپس فرمود: «اى ابو محمّد! به خدا سوگند، آن از پنبه و کتان و ابریشم و حریر نیست».
گفتم: پس از چه چیز است؟
فرمود: «از برگهاى بهشت است که پیامبر خدا صلى الله علیه و آله آن را در جنگ بدر گشود و سپس در هم پیچید و آن را به على علیه السلام سپرد و همواره نزد على علیه السلام بود تا روز جنگ جمل در بصره، امیر مؤمنان علیه السلام آن را گشود و خداوند، پیروزش نمود و سپس آن را در هم پیچید و این جا نزد ماست. هیچ کس آن را نمىگشاید، تا آن که قائم قیام کند و چون قیام کند، آن را مىگشاید و هیچ کس در مشرق و مغرب نمىماند، جز آن که با آن الفت مىگیرد و هراس [در دل دشمن] یک ماه پیشتر از او در جلو، پشت، راست و چپش حرکت مىکند».[7]
4. استوار کردن دل مؤمنان
پرچم تا آن گاه که در اهتزاز است، به لشکریان قوّت مىبخشد و همان اندازه که در دل دشمن، هراس مىافکند، دل دوستان و باورمندان را استوار و گامهاى آنان را در میدان جنگ، راسختر مىگرداند. این ویژگى براى هر پرچمى و به گونه طبیعى وجود دارد:
إِذا هَزَّها لَم یَبقَ مُؤمِنٌ إلّاصارَ قَلبُهُ کَزُبَرِ الحَدیدِ.
چون پرچم را به اهتزاز در مىآورد، مؤمنى باقى نمىماند، جز آن که دلش مانند پارههاى آهن [محکم] مىشود.
5. همراهى فرشتگان و نصرت الهى
پرچم قیام مهدوى، از هنگام برافراشته شدن، دیگر جمع نمىشود و در هیچ جا متوقّف نمىگردد و از هیچ نبردى عقب نمىنشیند و باز نمىگردد تا آن که سلطنت خداوند را بر همه کره خاکى بگسترد. این ویژگى که در واقع، نمایانگر غلبه قیام بر همه قدرتهاى معارض است، با عبارت «لا تُرَدُّ لَهُ رایَةٌ» در احادیث باب «غلبه رایته، چیرگى پرچم امام علیه السلام» تکرار و مورد تأکید قرار گرفته است. افزون بر این، عبارت زیبا و مجازى «سائِرُها مِن نَصرِ اللَّهِ عز و جل» بیان مىکند که اهتزاز پارچه پرچم قیام، نه از باد و هوا و کار طبیعت است؛ بلکه نفخه نصر الهى، آن را به جنبش در مىآورد و چه کسى مىتواند چراغى را که ایزد برافروزد، خاموش سازد؟!
چه کسى را یاراى ایستادگى در برابر پرچمى است که پارچهاش نه از جنس پنبه و کتان و ابریشم، بلکه از برگهاى درختان بهشت است و دستهاش نه از چوب و
فلز که از عمود عرش بزرگ خداوند است و یاریگرانش نه تنها انسانها، بلکه هزاران فرشته نشاندار و مقرّب درگاه الهى اند؛ همان فرشتگان فرود آمده و نشاندار (منزلین و مسوّمین) که به تصریح قرآن در جنگ بدر به یارى مؤمنان آمدند و در هر جاى دیگرى که خداپرستان استقامت بورزند، بر آنان فرود مىآیند و آنان را دلدارى مىدهند و استواردل مىدارند و به بهشت بشارت مىدهند.
کمال الدین: بِهذَا الإِسنادِ ، عَن أبانِ بنِ تَغلِبَ، قالَ: قالَ أبو عَبدِ اللَّهِ علیه السلام:
کَأَنّی أنظُرُ إلَى القائِمِ علیه السلام عَلى ظَهرِ النَّجَفِ، فَإِذَا استَوى عَلى ظَهرِ النَّجَفِ رَکِب فَرَساً أدهَمَ أبلَقَ بَینَ عَینَیهِ شِمراخٌ ، ثُمَّ یَنتَفِضُ بِهِ فَرَسُهُ فَلا یَبقى أهلُ بَلدَةٍ إلّا وهُم یَظُنّونَ أنَّهُ مَعَهُم فی بِلادِهِم، فَإِذا نَشَرَ رایَةَ رَسولِ اللَّهِ صلى الله علیه و آله، انحَطَّ إلَیهِ ثَلاثَةَ عَشَرَ ألفَ مَلَکٍ وثَلاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً، کُلُّهُم یَنتَظِرُ القائِمَ علیه السلام.
کامل الزیارات- با سندش به نقل از ابان بن تغلب-: امام صادق علیه السلام فرمود: «گویى قائم علیه السلام را بر بلندى کوفه مىبینم که زره پیامبر خدا صلى الله علیه و آله را به تن کرده و آن را تکان مىدهد تا همه پیکرش را بگیرد و بر روى آن، دیباى ستبرى افکنده و بر اسبى سیاه- که باریکه سفیدى در میان چشمانش است- نشسته است و اسب، او را حرکت مىدهد و هیچ شهرى نمىماند، جز آن که اهلش مىبینند که او (مهدى علیه السلام) همراه آنان و در شهرشان است و او پرچم پیامبر خدا صلى الله علیه و آله را مىگشاید که دستهاش، از ستونهاى عرش خدا و دیگر اجزاى آن، از یارى خداست و آن را بر سر کسى فرود نمىآورد، جز آن که خداوند تکّه تکّهاش مىکند و چون پرچم را به اهتزاز در مىآورد، مؤمنى باقى نمىماند، جز آن که دلش مانند پارههاى آهن [محکم] مىشود».[8]
6.چیرگی و پیروزی پرچم او
الغیبة للنعمانی: حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ سَعیدٍ، قالَ: حَدَّثَنی أحمَدُ بنُ یوسُفَ بنِ یَعقوبَ أبُو الحَسَنِ الجُعفِیُّ، قالَ: حَدَّثَنی إسماعیلُ بنُ مِهرانَ، قالَ: حَدَّثَنا الحَسَنُ بنُ عَلِیِّ بنِ أبی حَمزَةَ، عَن أبیهِ ووُهَیبٍ، عَن أبی بَصیرٍ، عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام قالَ:
... فَوَاللَّهِ لَکَأَنّی أنظُرُ إلَیهِ بَینَ الرُّکنِ وَالمَقامِ یُبایِعُ النّاسَ بِأَمرٍ جَدیدٍ، وکِتابٍ جَدیدٍ، وسُلطانٍ جَدیدٍ مِنَ السَّماءِ، أما إنَّهُ لا یُرَدُّ لَهُ رایَةٌ أبَداً حَتّى یَموتَ.
با سندش به نقل از ابو بصیر-: امام باقر علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند، گویى به او مىنگرم که میان رکن [حجر الأسود] و مقام [ابراهیم] با مردم بر سر امرى نو، کتابى نو و فرمانروایىاى نو از آسمان، بیعت مىکند. به هوش باشید که تا لحظه درگذشتش هیچ یک از پرچمهاى (لشکرهاى) او شکست نمىخورد».[9]
کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ عِصامٍ رضى الله عنه، قالَ: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ یَعقوبَ الکُلَینِیُّ، قالَ: حَدَّثَنَا القاسِمُ بنُ العَلاءِ، قالَ: حَدَّثَنا إسماعیلُ بنُ عَلِیٍّ القَزوینِیُّ، قالَ: حَدَّثَنی عَلِیُّ بنُ إسماعیلَ، عَن عاصِمِ بنِ حُمَیدٍ الحَنّاطِ، عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ الثَّقَفِیِّ الطّحّانِ، قالَ:
دَخَلتُ عَلى أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الباقِرِ علیه السلام، وأَنَا اریدُ أن أسأَلَهُ عَنِ القائِمِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه و آله، فَقالَ لی مُبتَدِئاً:
یا مُحَمَّدَ بنَ مُسلِمٍ، إنَّ فِی القائِمِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه و آله شَبَهاً مِن خَمسَةٍ مِنَ الرُّسُلِ: ...
وأَمّا شَبَهُهُ مِن جَدِّهِ المُصطَفى صلى الله علیه و آله: فَخُروجُهُ بِالسَّیفِ وقَتلُهُ أعداءَ اللَّهِ وأَعداءَ رَسولِهِ صلى الله علیه و آله وَالجَبّارینَ وَالطَّواغیتِ، وأَنَّهُ یُنصَرُ بِالسَّیفِ وَالرُّعبِ، وأَنَّهُ لا تُرَدُّ لَهُ رایَةٌ.
وإنَّ مِن عَلاماتِ خُروجِهِ: خُروجَ السُّفیانِیِّ مِنَ الشّامِ، وخُروجَ الیَمانِیِّ مِنَ الیَمَنِ، وصَیحَةً مِنَ السَّماءِ فی شَهرِ رَمَضانَ، ومنادیاً یُنادی مِنَ السَّماءِ بِاسمِهِ وَاسمِ أبیهِ. [10]
کمال الدین- با سندش به نقل از محمّد بن مسلم-: بر امام باقر علیه السلام وارد شدم و مىخواستم در باره قائم خاندان محمّد صلى الله علیه و آله از ایشان بپرسم که خود، آغاز به سخن نمود و به من فرمود: «اى محمّد بن مسلم! در قائم خاندان محمّد صلى الله علیه و آله، شباهتهایى به پنج تن از پیامبران است:[11] ... و شباهتش به جدّش، محمّد مصطفى صلى الله علیه و آله، قیام مسلّحانه، کشتن دشمنان خدا و دشمنان پیامبرش صلى الله علیه و آله و نیز جبّاران و طاغوتهاست و یارى شدنش با شمشیر و هراسى که در دل دشمنانش مىافتد و این که هیچ
پرچمى از او باز نمىگردد (مغلوب نمىشود).
و از نشانههاى خروج او، خروج سفیانى از شام، خروج یمانى از یمن، بانگ آسمانى در ماه رمضان و منادىاى است که از آسمان، نام او و پدرش را ندا مىدهد».[12]
[1] ر. ک: المناقب، ابن شهرآشوب: ج 3 ص 119 و الصحیح من سیرة النبىّ الأعظم: ج 7 ص 99.
[2] ( 1). کمال الدین: ص 672 ح 23( با سند صحیح)، الغیبة، نعمانى: ص 308 ح 3( با عبارت مشابه)، بحار الأنوار: ج 52 ص 326 ح 41.
[3] کمال الدین: ص 654 ح 22، العدد القویّة: ص 66 ح 94.
[4] ( 2). بحار الأنوار: ج 52 ص 305 ح 77، سرور أهل الإیمان: ص 37 ح 10.
[5] ( 2). ر. ک: ص 43( هراس آفرینى پرچم امام علیه السلام).
[6] ( 4).« أعطیت خمساً لم یعطهن أحد قبلى من الأنبیاء جعلت لى الأرض طهوراً ومسجداً ولم یکن نبى من الأنبیاء یصلى حتّى یبلغ محرابه و أعطیت الرعب مسیرة شهر یکون بینى و بین المشرکین مسیرة شهر فیقذف اللَّه الرعب فى قلوبهم؛ به من پنج چیز داده شده که به هیچ یک از پیامبران پیش از من داده نشده است: زمین براى من پاک و سجدهگاه قرار داده شد، در حالى که هیچ یک از پیامبران، نماز خود را جز در محرابش نمىخواند. به من مرعوب بودن[ دشمن] داده شده است و خداوند، در دل مشرکانى که با من فاصله راهى یک ماهه دارند، ترس و واهمه انداخته است»( السنن الکبرى، بیهقى: ج 2 ص 608 ح 4266).
[7] الغیبة، نعمانى: ص 307 ح 2، بحار الأنوار: ج 52 ص 360 ح 129.
[8] کامل الزیارات: ص 233 ح 348( با سند معتبر)، العدد القویّة: ص 74 ح 124( با عبارت مشابه)، بحار الأنوار: ج 52 ص 328 ح 48. نیز، ر. ک: الغیبة، نعمانى: ص 307 ح 1 و تفسیر العیّاشى: ج 2 ص 261 ح 34 و الفتن: ج 1 ص 366 ح 1073.
[9] ( 2). الغیبة، نعمانى: ص 262 ح 22، بحار الأنوار: ج 52 ص 235 ح 103.
[10] کمال الدین: ص 327 ح 7، إعلام الورى: ج 2 ص 233، کشف الغمّة: ج 3 ص 313، بحار الأنوار: ج 51 ص 217 ح 6.
[11] براى دیدن همه حدیث، ر. ک: ج 3 ص 8 ح 480.
[12] دانشنامه امام مهدى «عجل الله فرجه» بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ ؛ ج9 ؛ صص37-60
محمدى رىشهرى، محمد، دانشنامه امام مهدى «عجل الله فرجه» بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، 10جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر - قم - ایران، چاپ: 1، 1393 ه.ش.
به قلم پژوهشگر ارجمند، حجّة الاسلام و المسلمین عبد الهادى مسعودى.
