باب اول‏: فصل اول: در بیان اصل اول:

( 22) و آن جهل ست به معرفت نفس که او حقیقت آدمیست و بناى ایمان به آخرت و معرفت حشر و نشر ارواح و اجساد به معرفت دل ست و اکثر آدمیان از آن غافلند.

 و این معظم ‏ترین اسباب شقاوت و ناکامى عقبا ست که اکثر خلق را فرو گرفته در دنیا. چه هر که معرفت نفس حاصل نکرده، خداى را نشناسد، که:

«من عرف نفسه فقد عرف ربه»

و هر که خداى را نشناسد با دوابّ و انعام برابر باشد:

« أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»

 چنین کسان کور دل در روز آخر محشور گردند:

 «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ»

«کر،گنگ و کور هستند پس بازنمیگردند»

و حق تعالى در حق ایشان گوید:

 «نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ»

«خدا را فراموش کردند، پس دچار خودفراموشی شدند.»

و این بمنزله عکس نقیض «من عرف نفسه فقد عرف ربه» است؛

 چه هر گاه فراموشى خدا، سبب فراموشى نفس است، تذکر نفس، موجب تذکر ربّ، خواهد بود.

 و تذکر ربّ خود، موجب تذکر وى، نفس راست که:

 فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ

«پس به یاد من باشید، تا به یاد شما باشم‏»

و ذکر ربّ مر نفس را، عین وجود نفس است، زیرا که علم حق باشیاء حضوریست.

معرفت نفس:

 ( 23) پس آنکه معرفت نفس ندارد، نفسش وجود ندارد، زیرا که وجود نفس، عین نور و حضور و شعور است.

 پس از این مقدمات معلوم شد که هر که نفس خود را نداند، خداى را نداند و از حیات آن نشاه بى بهره است.

 اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

«و خدا را پیوسته یاد آرید، باشد که فیروزمند و فاتح گردید»

 و ازین جاست که عطار گوید:

              ترا این پند بس در هر دو عالم                                                                                                                             که بر ناید ز جانت بى خدا دم‏

                                                              ز حق باید که چندان یاد آرى                                                                                                                              که گم کردى گر از یادش گذارى

 ای بى درد! روزى آید که خداى تعالى بندگان را پیش خواند و حجاب غفلت از میانه بر دارد و هر بنده ‏اى که امروز بیاد او مشغول نبوده و با او مهر نورزیده و با ذکر آن انس نگرفته و شناخت وى حاصل نکرده آن روز از لطف او بر خوردارى نیابد.

 من کره لقاء الله کره الله لقاءه

«هرکس از ملاقات خدا ناخشنود باشد،خداوند هم از دیدار او ناخشنود است»

و زبان حالش این گوید:

اى نوش لبان چو زهر نابى بر من                                                                               وى راحت دیگران عذابى بر من‏

پستم سازى چو دست یابى بر من                                                                                      خورشید جهانى و نتابى بر من

 25) زیرا که از اشراق نور آفتاب احدیت، بدو آن نصیب رسد که خفاش را از شروق نور آفتاب مى‏رسد و مانند خفاش که طلوع شمس را موجب کورى خود مى‏ داند، گوید:

 لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمى‏ وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً

«گوید: الها، چرا مرا نابینا محشور کردى و حال آنکه من بینا بودم؟»

 ندانسته‏ اى که نورى که بدان در روز آخرت چیزها بینند، نور دیگریست و آن نور معرفت پروردگارست.

« قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسى‏»

مى‏ فرماید: «آن گونه که آیات من براى تو آمد، و تو آنها را فراموش کردى؛ امروز نیز تو فراموش خواهى شد!»

چنان مکن که اگر راه حس فرو بندند                                                                           تو خویشتن را یکباره کور و کر یابى‏

وهم و حس و آنچت که قوى میگردند                                                                         گامى دو سه با تو آشنا مى‏گردند

مغرور مشو باین رفیقان کایشان                                                                                                  یک یک در راه از تو وا مى‏گردند

( 28) به بین که پروردگار قدیم در کلام کریم خود چه بسیار امر به ذکر خداى فرماید: 

مثل فَاذْکُرُوا اللَّهَ، و اذکر الله، فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ و اذْکُرْ رَبَّکَ و نظائر آن.

و مراد از ذکر خدا معرفت و علم ست، نه مجرد حرف و صورت و ذکر زبان و آواز بر کشیدن؛ چنانچه عادت متصوفه این زمان است و نفوس معطله از یاد خالق اِنس و جانّ و ایشان فى الحقیقة از ناسیان حقند نه از ذاکران، و از آن جماعت که پروردگار عالم ترک صحبت ایشان را واجب گردانیده بر خاصان خود آنجا که فرموده:

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیاةَ الدُّنْیا ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ‏

«این آخرین حدّ آگاهى آنهاست؛ پروردگار تو کسانى را که از راه او گمراه شده‏اند بهتر مى ‏شناسد، و (همچنین) هدایت‏ یافتگان را از همه بهتر مى ‏شناسد!»

با هر که نشستى و دلت جمع نشد                                                                                          ور تو نرمید صحبت آب و گلت‏

                                                                                              زنهار بگرد صحبتش هیچ مگرد                                                                                                                 ور نه نکند جان عزیزان بحلت

 ( 29) زیرا که این گروه از یاد خدا غافلانند کجا از اهل دلانند. اگر ذره ‏اى از نور معرفت در دل ایشان تابیده مى‏ بودى، کجا در خانه ظلمه و اهل دنیا را قبله خود میساختند و همیشه با نفس و هوی، نرد محبت مى ‏باختند.

مکن طاعت نفس شهوت پرست                                                                                که هر ساعتش قبله دیگرست‏

    مگر کز تنعم شکیبا شوى                                                                                                                                    و گرنه ضرورت بد رها شوى‏

          وگر خود پسندى شکم طبله کن                                                                                                                      در خانه این و آن قبله کن‏

 

و چگونه دل زنده و بینا باشد کسى که مدام با مرده دلان و تیره طبعان دنیا، صحبت دارد. چراغ عقلش را به دم هاى سرد عوام و نفسهاى افسرده ایشان خاموش کند، دیگر از این چراغ بى ‏نور چه حاصل نماید.

کسى از مرده علم آموخت هرگز                                                                                            ز خاکستر چراغ افروخت هرگز

 33) حقا که اگر کسى بحیات حقیقى زنده گشته باشد و نور علم و یقین در دلش از جانب شرق ملکوت تابیده باشد، چنان از صحبت مردمان متوحش گردد، که کسى از صحبت مردگان، همچنان نفرت کند.

 همانا که این گروه به تمام زندگى هنوز نرسیده‏اند که با مردگان مى‏ نشینند و به اختیار با ایشان صحبت مى ‏دارند.

 ببین که جبار عالم چه سان رقم أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ، بر صفحه ی حال و مال مرده‏ دلان کشیده و داغ «یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُور»

«آنان از آخرت مأیوسند همان‏گونه که کفار مدفون در قبرها مأیوس مى‏ باشند»

 بر جبینِ آمالِ خفتگانِ خوابگاهِ غفلت و جهالت نهاده.

هر آن دلى که درین خانه زنده نیست بعشق                                                                                           برو نمرده بفتواى من نماز کنید

( 34) سقراط حکیم گوید:

 «قلوب المغرقین بالحقائق منابر الملائکة و بطون المتلذذین بالشهوات قبور الحیوانات الهالکة.»

[ باب چهارم‏]: فصل اول: در بیان نتیجه اعراض از معرفت نفس و علم معاد

( 58) و آن ظلمت دل و عماى بصیرت ست.

 فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ.

«چرا که چشم هاى ظاهر نابینا نمى ‏شود، بلکه دلهایى که در سینه‏ هاست کور مى‏ شود.»

 و همچنین ضیق صدر و عذاب قبر و معیشت ضنک و دل تنگ نصیب جاهلان ست از جهت فراموشى از یاد حق.

 وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى‏.

«و هر کس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت؛ و روز قیامت، او را نابینا محشور مى کنیم!»

( 59) بدان که این چشم و گوش که حالا آدمى بدان چیزها را مى‏ بیند و مى‏شنود عاریتى است و قوامش به این بدن ست که در خاک مى ‏ریزد و مى ‏پوسد.

 و انسان را چشم و گوش دیگر هست که آن حقیقى است و در آخرت باقیست. زیرا که نتیجه نور معرفتست و از لوازمِ حیاتِ نشأه ی ثانی ست، که قائم به روح ست و در بدن مکتسبِ اخروى، ظاهر مى ‏شود، چنانچه نزد دانندگان معرفتِ احوالِ معاد، روشن و ثابت گشته.

( 60) اکنون چون جاهل به علم نفس را گمان آنست که این چشم و گوش و حواس دنیا امر او را ثابت ست و عاریتى نیست و خود را بدین چشم و گوش بینا و شنوا مى‏داند و در روز قیامت که روز حقایق ست و عاریتها مرتفع مى‏ گردد و چشمى به جهت دیدن آخرت کسب نکرده، گمانش آنکه او را چشمى بوده که کورش کرده ‏اند.

پس مى‏ گوید که خدایا:

 لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمى‏ وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً

مى ‏گوید: «پروردگارا! چرا نابینا محشورم کردى؟! من که بینا بودم!»

و ندانسته که او را هرگز چشمى نبوده جز چشم عاریتى و چشم عاریت به کار آخرت نمى ‏آید.

برو بفروش این چشمى که دارى                                                                                        که در دیدن ندارد استوارى‏

یکى چشمى دگر بى غش و بى عیب                                                                        بدست آور براى دیدن غیب

 و همچنین گوش دنیا که خر و گاو و همه جانوران را هست، بکار شنیدن روز عقبى نمى‏ آید.

گوش خر بفروش و دیگر گوش خر                                                                                                      کین سخنها را نیابد گوش خر

 ( 61) لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها.

«و چشمانى که با آن نمى ‏بینند؛ و گوشهایى که با آن نمى ‏شنوند»

هم چنانکه روشنى این عالم عاریتى است و سببش، ذاتى نیست، بلکه اتفاقی ست زیرا که از نور آفتاب و ماه و ستارگان و چراغها حاصل مى‏شود و اینها در آن روز مطموس و مکور و بى ‏نور و مکدرند که:

 إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ

«در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود،و آن گاه که ستارگان تیره گردند و فرو ریزند.»

بدین قیاس هیچ چشمى در آن روز نور ندارد الّا چشم اهل بصیرت که بنور معرفت چیزها را ببینند.

پس هر آن کس که امروز دلش کسب نور معرفت نکرده باشد و به علم زنده نگردیده، در آن روز که این نورِ محسوس، چون نورِ آفتاب و ماه و غیر آن باطل و مدروس و مطموس گردد وى در ظلمات افتد.

( 62) این است معنى:

 ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ

«خداوند (به خاموش کردن آتش) نورشان را از بین ببرد و آنها را در میان تاریکى‏ ها که هیچ نبینند رها سازد.»

 و همچنین عذاب و ضغطه قبر و تنگى و تاریکى گور، از سُوءِ خُلق و ضیق صدر، ناشى مى ‏شود. زیرا که احوالِ قبر، تابعِ احوالِ صدر است.

 پس هر که امروز منشرح الصدر ست به ایمان، فردا منفسح القبرست بر وزنِ روضه رضوان. و هر که دلش پر از اسرارست، گورش، پراز نور عالم انوارست.

و همچنین هر که جانش جاهل و قاسى است و جسمانى و جاسی ست،تنش به آتش دوزخ سوختنی ست و هر که چشم دلش کورست دائم معذب و محبوس در گورست و عالم روشن در چشمش سیاه و تاریکست.

چو چشم کور باشد گور کافر                                                                                           سیاه و تنگ و تاریک و مکدر

دل بى علم او نبود حضورى                                                                                       چراغ مرده را کى هست نورى

 ( 63) بدان که هر که معرفت نفس کما هى داند و احوال وى چنانکه عرفا را حاصلست شناسد کشف قبور بر وى آسانست و وى مى ‏داند که:«القبر إما روضة من ریاض الجنة أو حفرة من حفر النیران» چه معنى دارد:

بسان روضه باشد جان احرار                                                                         که باشد حفره جان تنگ اشرار

( 64) سینه‏ اى باشد که روزى، دو هزار نوبت، انبیاء و اولیاى خدا به زیارت آن آیند که ایشان را یاد کند و حاضر سازد.

 و حق جلّ و علا بر آن سینه تجلّى کند که دلش ذکر خدا کند و ملائکه و ارواح به سلام وى آیند که:

 وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ

و سلام حق به وى رسانند:

 تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ

پس هر سخن حق که بشنود آن سخن از آن درها ببهشت افتد. و سینه‏اى باشد که به روزى دو هزار بار با مسلمانان جنگ آورد و با مردمان خصومت کند و پر از لعنت و کذب و افترا و دروغ و ناسزا باشد و پیوسته آتش خشم خدا در آن سینه مى ‏سوزد که:

 نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ

 و فى الحقیقه آن سینه کنده ‏اى از دوزخ باشد و سخن که در وى افتد بدوزخ افتد.

اى آنکه زآتش درون مى‏سوزى                                                                                  از نار جحیم خشم تون مى‏سوزى‏

گر زآنکه نمونه‏اى زدوزخ طلبى                                                                   بنگر بدرون خود که چون مى‏سوزى‏

سخنم شد بلند و مى‏ترسم                                                                                                                            که مرا چیزى از زبان بجهد

 

 

 منبع:

                        رساله ‏هاى‏صدرا، ج‏1،  ص13-40