سالک الی الله در مسیر سلوک خویش، حقیقت هستی و حقیقت نفس خود را مشاهده میکند، و به شناخت نفس خود نائل میشود و حقیقتی که از سایر انسانها پوشیده است برای او آشکار میشود و از این شناخت، به معرفت خداوند نائل میشود.

میرزا جوادآقا ملکی تبریزی در کتاب ارزشمند خود پس از بیان استدلالات خود میفرماید:

«.... مقصود از آنچه به این تفصیلات پرداخته شد، این است که سالک آگاه شود که چگونه می‏توان به معرفت نفس دست یافت و از آن به قلّه معرفت پروردگار صعود نمود. و نیز استدلال به آنچه که تصدیق این حقیقت را برای سالک نوآموز آسان نماید و او را آماده پذیرش اصولی سازد که فکر او را نفع و سود می‏رساند؛

وگرنه کیفیّت فکر جز این نیست که شخص فکرکننده گاهی به تحلیل و تجزیه نفس خویش می‏پردازد و گاهی به تجزیه عالم مشغول می‏شود تا آنکه برای او محقّق شود که:

 آنچه از عالم می‏داند چیزی نیست جز نفس خودش و عالم خودش نه عالم خارجی(عالم خارج از نفسش).

 و همانا این عوالمی که معلوم و آشکارند، مرتبه ‏ای از نفس او می‏باشند تا آنکه از خود می‏پرسد که نفس من چیست؟!

سپس هر صورت و خیالی را از قلب خود می‏زداید و فکر او فقط در عدم سیر می‏نماید تا اینکه حقیقت نفس‏ش بر او کشف گردد، یعنی عالم از میان برمی‏خیزد و او حقیقت نفس خویش را بدون صورت و ماده، به عیان می‏بیند و این اول مرتبه معرفت نفس است؛

 شاید به همین مطلب اشاره شده باشد در تفسیر آیه شریفه:

«پس آیا کسی که خدا سینه ‏اش را برای [پذیرش‏] اسلام گشاده و [در نتیجه‏] برخوردار از نوری از جانب پروردگارش می‏باشد [همانند فرد تاریک‏دل است‏]؟»

که تفسیرش از آن حضرت سؤال شد، فرمودند:

 «نوری است که خداوند بر دل او می‏ افکند پس سینه‏ اش گشاده می‏گردد.»

عرض شد: آیا نشانه ‏ای برای این هست؟

فرمودند:

 «نشانه‏ اش آن است که از دنیای فریبا روی‏گردان شدن و توجّه و بازگشت به سرای جاویدان و آماده مردن شدن قبل از فرا رسیدن اجل.»

و شاید عامه مردم گمان کنند که مقصود از تجافی و روی‏گردانی از دنیا، زهد و دوری از شهوت‏های دنیاست.

 درحالی‏که معنای حقیقی آن عبارت است از اینکه:

 پرده فریبی که در این دنیا برای اهل دنیا می‏باشد و نمی‏گذارد اشیاء را همان‏طور که واقعا هست مشاهده کنند، از جلو چشم برداشته شود؛

 چنانچه عامه مردم که بعد از معرفت نفس به این مرتبه از معرفت نایل نشده‏اند، چنین‏اند. این نکته را خوب دریاب!»[1]

چنانچه خدواند متعال میفرماید:

«وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ»[2]

و پیش روى آنان حائل و سدّى و پشت سرشان نیز حائل و سدّى قرار دادیم، و به طور فراگیر آنان را پوشاندیم، پس هیچ چیز را نمى ‏بینند.

لَقَدْ کُنْتَ فی‏ غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ‏ الْیَوْمَ حَدیدٌ»[3]

(به او گفته مى ‏شود) حقّا که از این (روز) در غفلت بودى، پس ما پرده (غفلتت) را از (جلو فکرت) کنار زدیم پس چشمت امروز تیزبین است (اوضاع محشر و اعمال خود و جزاى آن را خواهى دید).

دانشمند گرانقدر سید احمد فهری در شرح دعای سحر حضرت امام خمینی ره مینویسد:

«پس، خدای متعال نور و خیر محض است بدون آمیختگی با ظلمت، ... عالم نیز به اعتبار این که نشانه او و منسوب به اوست و سایه گسترده خداوند بر ذوات ظلمانی آن قرار گرفته و رحمت واسعه ‏اش زمین‏ های هیولایی را پر کرده نور و بهاء و اشراق و ظهور است... اما دنیا به اعتبار نفس خود هلاکت و ظلمت و وحشت و نفرت است:

«کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ‏ ؛ هر چیزی جز وجه حق نابودشدنی است».

و وجه باقی، بعد از نابود شدن تعین‏ ها و فنای ماهیت‏ها، همان ربط وجوبی است که تقوّم و تحقق مستقل ندارد و مستقلا حکمی نیز ندارد. از این نظر، اشیاء خود او هستند.

 از پیامبر، صلی الله علیه و آله و سلم، روایت شده است که‏:

«لو دلّیتم الی الارض السفلی لهبطتم علی الله‏ ؛

اگر با ریسمانی به سوی زمین‏های فرودین، پایین روید، بر خداوند فرو خواهید آمد».

پس، خداوند هویت مطلق و بهاء تام است و غیر او هیچ هویت و بهائی وجود ندارد.

 عالم، از نظر غیر بودنش، نه بهائی دارد نه هویتی نه وجودی و نه حقیقتی، و سراسر خیال‏ اندر خیال‏ است.

از این رو، چگونه می‏تواند بهاء و نور و شرف و ظهوری داشته باشد؟ بلکه آن نقصان و قصور و هلاکت و بی‏ نشانی است.»[4]

عالم هستی از نگاه عارف بزرگ ابن عربی:

دانشمند فرهیخته محسن جهانگیری در شرح این سخن ابن عربی که «دنیا خیال اندر خیال است» میگوید:

«وجود کونی، خیال‏ اندر خیال‏ است زیرا گفته شد که وجود عالم و از جمله وجود ما و قوای مدرک ما، ظلّ و خیالند. مدرکات ما هم که باز وجوداتی اضافی و در ذات خودشان ناپایدارند، پندار و خیالند.

بنابراین درست آمد که وجود کونی که مدرک ماست، خیال در خیال و یا به قول حافظ هیچ در هیچ است‏.

 

 عبارت ذیل ناظر به این نکته است:

«فاعلم انّک خیال و جمیع ما تدرکه ممّا تقول فیه لیس أنا خیال. فالوجود کلّه خیال فی خیال».

«پس بدان تو و جمیع آنچه درک میکنی، خیال  است. پس کلّ وجود و هستی، خیال اندر خیال است.»

 چون تقریر افتاد که وجود عالم حقیقی نیست، بلکه اضافی است، و وجود حقیقی فقط وجود حق است، پس بدان که تو و قوای مدرک تو و همچنین جمیع مدرکات تو که آنها را غیر خود می ‏نامی خیالند، بنابراین وجود همه‏ اش خیال در خیال است.

 مقصود از خیال اول کلّ عالم  است و مراد از خیال ثانی، مخاطب و همه قوای مدرک اوست‏ .

عالم، خیال‏  است ولی نماینده یک حقیقت است.

اکنون که معلوم شد ابن عربی عالم را خواب و خیال، وهم و پندار و وجود مجازی و ظلّی و اضافی می‏داند، این پرسش پیش می‏آید که آیا این خواب، خواب پریشان، این خیال، خیال واهی، این پندار، پندار بیهوده و بالاخره این وجود ظلّی به کلی هیچ و پوچ و بی‏ اساس است و از آن یک سره باید دست برداشت و رهایش ساخت، یا اینکه این خواب را تعبیری و آن پندار و خیال را اساسی و آن مجاز را حقیقتی و آن ظل را ذاتی و صاحبی است. علاوه بر اینکه عقاید گذشته ابن عربی در خصوص ظهور حق در عالم و مظهریّت عالم برای او و معنای خیال مؤید شق دوم است، نصوص‏ دیگری از وی مشاهده می‏شوند که تصریح می‏کنند که وجود مجازی و ظلّی این عالم نماینده یک هستی راستین و نشانه یک وجود حقیقی است، و به تعبیری دیگر وجودات این عالم آیات وجود حقّند و همان‏طور که ما خوابهای خود را تعبیر می‏کنیم، همین‏طور باید به طریق صحیح به تعبیر و تفسیر این واقعیّت متعارف که در حقیقت پندار و خواب و خیال است بپردازیم تا مگر حقیقت امور این عالم را در ماورای این نمودها و خیالات و منامات دریابیم.

او با الهام از حدیث نبوی: «النّاس نیام فاذا ماتوا انتبهوا»، می‏گوید:

 که پیغمبر- صلی اللّه علیه و آله- ما را با این حدیث متنبه و آگاه ساخته است که هرچه انسان در این عالم و در حیات دنیا می‏بیند، آن به منزله رؤیای نائم و خیال است، پس به ناچار باید تأویل و تعبیر گردد، چنان‏که در فصوص الحکم آورده است:

 «و لمّا قال- علیه السلام- الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا ، نبّه علی انّه کل ما یراه الانسان فی حیاته الدنیا انّما هو بمنزلة الرؤیا للنائم خیال فلا بدّ من تأویله.

«انّما الکون خیال و هو حقّ فی الحقیقة             و الذی یفهم هذا حاز اسرار الطّریقه»

کاشانی در شرح خود نوشته است:

 مضمون و معنی حدیث این است که حیات، نوم(خواب) است و همه محسوسات و مشهودات مانند رؤیای نائم خیالند همان‏طور که رؤیا را معانیی است متمثّل در خیال، و حقایقی است متجسّد که نیازمند تأویلند، همین‏طور برای تمام اموری که در این عالم برای ما متمثّل و متجسّدند معانی و حقایقی است که در عالم مثال و پس از آن در عالم حس تمثّل و تجسّد یافته ‏اند که اهل ذوق و شهود از این ظواهر می‏گذرند و به آن معانی و حقایق می‏رسند.

 به بیانی گسترده‏ تر و رساتر این صور و اشکال و هیآت و احوالی که در عالم مشاهده می‏کنیم آیات و اعلام و امثل ه‏ایی هستند برای حقایق و صور و معانی معقول ازلی، پس کون از حیث این صور و اشکال خیال است، ولی خیالی که نماینده حقیقت است و آن حقیقت وجود حق متعال است که در این صور و اشکال ظاهر گشته است‏ .

ابن عربی در کتاب فتوحاتش نیز با بیانی دیگر به شرح مطلب فوق پرداخته و چنین نگاشته است که انسان را دو حالت است:

خواب و بیداری،

و خداوند برای هر حالتی، ادراکی مخصوص گردانیده است که به وسیله آن اشیاء مربوط ادراک می‏گردند؛

 ادراک مخصوص بیداری، حسّ و ادراک مخصوص به خواب، حس مشترک نامیده می‏شود.

 مردم معمولا آنچه را که به حس در می‏ یابند رؤیا نمی‏دانند و لذا به تعبیرش نمی‏ پردازند، در صورتی که رؤیا را تعبیر می‏نمایند، اما کسانی که به درجات معرفت نایل می‏گردند به خوبی درمی ‏یابند که انسان در حال بیداری نیز در خواب است و صوری را نیز که در این حال می‏بیند باز خواب و رؤیاست و مانند رؤیا نماینده معانی و حقایقی است که در پشت پرده این صور مختفی و پنهانند، لذا خداوند پس از اینکه امور واقع در حس ظاهر را ذکر کرد، فرمود: «فاعتبروا» ،  «إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً» ،

یعنی از آنچه برای شما در حسّ ظاهر پدیدار گشته است، عبور کنید تا به علم آنچه ناپیدا و پنهان است برسید.

 نبیّ- علیه السلام- هم فرموده است که:

 «النّاس نیام فاذا ماتوا انتبهوا و لکن لا یشعرون»:

 مردمان در خوابند، وقتی که مردند بیدار می‏گردند و لیکن نمی‏دانند.

پس هستی همه ‏اش خواب است، بیداریش هم خواب است، منتها آنچه معمولا خواب نامیده می‏شود خواب در خواب است.

کسانی که از این نکته غافلند و چون از خواب معمول بیدار شدند دیگر به‏طور کامل خود را بیدار می‏پندارند، مانند کسانی هستند که در خواب می‏بینند که از خواب بیدار شده‏اند، در صورتی که هنوز در خوابند .

باز در جای دیگر همان کتاب با الهام از حدیث نبوی مذکور تأکید می‏کند که انسان در زندگانی این جهان همواره در خواب و غفلت است و بیداری و آگاهی به وسیله مرگ پدیدار می‏گردد.

کسانی که پیش از مرگ خود را بیدار می ‏انگارند مانند کسانی هستند که در خواب خود را بیدار می‏پندارند و در نتیجه این پندار در حالت خواب، رؤیای خود را برای دیگران نقل می‏نمایند.

مؤید حدیث نبوی است آنچه خداوند در مورد مرده می‏فرماید:

«فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» .

مقصود اینکه تو به واسطه مرگ ادراک می‏کنی آنچه را که در زندگانی دنیا ادراک نمی‏کردی پس مرگ بیداری است نسبت به آن حالتی که در حیات دنیا با آن بوده‏ای‏ .

باز در همان کتاب پس از ذکر حدیث مذکور به آیه مبارکه:

 «وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ»

 استناد می‏جوید و می‏نگارد که منظور از منام(خواب)‏ در لیل، خواب عادی و مراد از منام در نهار، همان خوابی است که پیامبر به آن تصریح کرده و «النّاس نیام» فرموده است‏ ، یعنی غفلت از حق و حقیقت.»[5]