بسوی ظهور

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند چیزى بهتر از خرد، قسمتِ بندگان خود نکرده است.

 

 

پس، خوابِ خردمند برتر از شب زنده‏دارىِ نادان است و در خانه ماندن خردمند برتر از سفر کردن نادان [براى طاعت خدا مانند حج و جهاد] است.

 

 

خداوند هیچ پیامبر و رسولى را مبعوث نکرد مگر آن گاه که خردش به کمال رسید و خردش برتر از همه خردهاى امتش گشت. و آنچه پیامبر صلى الله علیه و آله در درون خود نگاه مى‏دارد برتر از کوشش کوشندگان است. و بنده فرایض خدا را نگزارد مگر آن گاه که درباره او تعقّل ورزد و همه عابدان در فضیلت عبادتشان به آن جا که خردمندان مى‏رسند نرسند. خردمندان همان اولوالالباب (صاحبان اندیشه) هستند که خداوند متعال فرمود: «و پند نگیرند مگر اولوالالباب».

 

رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: ما قَسَمَ اللَّهُ لِلعِبادِ شَیئاً أفضَلَ مِنَ العَقلِ؛ فنَومُ العاقِلِ أفضَلُ مِن سَهَرِ الجاهِلِ، وإقامَةُ العاقِلِ أفضَلُ مِن شُخوصِ الجاهِلِ، ولا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً ولا رَسولًا حَتّى‏ یَستَکمِلَ العَقلَ، ویَکونَ عَقلُهُ أفضَلَ مِن جَمیعِ عُقولِ امَّتِهِ، وما یُضمِرُ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله فی نَفسِهِ أفضَلُ مِنِ اجتِهادِ المُجتَهِدینَ، وما أدَّى العَبدُ فَرائضَ اللَّهِ حَتّى‏ عَقَلَ عَنهُ، ولا بَلَغَ جَمیعُ العابِدینَ فی فَضلِ عِبادَتِهِم ما بَلَغَ العاقِلُ، و العُقَلاءُ هُم اولو الألبابِ، الّذینَ قالَ اللَّهُ تَعالى‏: «وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ‏».[16]

عقل، اصطلاحا به چند معنا اطلاق می شود:

 

 

 

1. نیروی ادراک خیر و شر و تمییز بین آن ها و توانایی شناختن علل و اسباب امور. عقل به این معنا، مناط تکلیف و ثواب و عقاب است.

 

 

 

2. حالت و ملکه ای در نفس که دعوت به انتخاب خیر و نفع و پرهیز از شر و ضرر می کند. به سبب تقویت همین حالت و ملکه، انسان در مقابل خواسته ها و خواهش های شهوانی و وسوسه های شیطانی مقاومت می کند. این حالت و ملکه، غیر از علم به خیر و شرّ است.

 

 

 

این چنین خداوند آیات خود را براى شما شرح مى ‏دهد شاید اندیشه کنید" (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ‏).

 

 

بدیهى است که منظور از اندیشه کردن و تعقل، آن است که مبدأ حرکت به سوى عمل باشد، و گر نه اندیشه تنها درباره احکام، نتیجه ‏اى نخواهد داشت.

 

 

از مطالعه در آیات و روایات اسلامى بدست مى ‏آید که غالبا" عقل" در مواردى به کار مى ‏رود که" ادراک" و فهم با" عواطف و احساسات" آمیخته گردد و به دنبال آن عمل باشد،

 

 

مثلا اگر قرآن در بسیارى از بحثهاى خداشناسى نمونه‏ هایى از نظام شگفت‏ انگیز این جهان را بیان کرده و سپس مى‏ گوید ما این آیات را بیان مى‏کنیم" لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ‏" (تا شما تعقل کنید) منظور این نیست که تنها اطلاعاتى از نظام طبیعت در مغز خود جاى دهید زیرا علوم طبیعى اگر کانون دل و عواطف را تحت تاثیر قرار ندهد و هیچگونه تاثیرى در ایجاد محبت و دوستى و آشنایى با آفریدگار جهان نداشته باشد ارتباطى با مسائل توحیدى و خداشناسى نخواهد داشت.

 

 

و همچنین است اطلاعاتى که جنبه عملى دارد، در صورتى" تعقل" به آنها گفته مى ‏شود که" عمل" هم داشته باشد در تفسیر" المیزان"^[1] مى‏ خوانیم :

 

 

که تعقل در زمینه ‏اى استعمال مى ‏شود که به دنبال درک و فهم، انسان وارد مرحله عمل گردد و آیاتى مانند:

 

 

(وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ)

 

 

" دوزخیان مى‏ گویند اگر گوش شنوا داشتیم و تعقل مى‏ کردیم در صف اهل جهنم نبودیم"^[2]

 

 

 یا آیه

 

 

(أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها)

 

 

" آیا در زمین سیاحت‏ نکردند تا دلهایى داشته باشند که به وسیله آن بفهمند"^[3]

شاهد این گفتار است.

 

 

زیرا اگر مجرمین روز قیامت آرزوى تعقل در دنیا را مى‏کنند منظور تعقلى است که آمیخته با عمل باشد و یا اگر خدا مى‏گوید مردم سیر و سیاحت کنند و با نظر و مطالعه به اوضاع جهان چیزهایى بفهمند مقصود درک و فهمى است که به دنبال آن مسیر خود را عوض کرده و به راه راست گام نهند.

 

 

و به تعبیر دیگر، اگر فکر و اندیشه، ریشه‏دار باشد، ممکن نیست آثار آن در عمل ظاهر نشود، چگونه ممکن است انسانى به طور قطع اعتقاد به مسموم بودن غذایى داشته باشد و آن را بخورد و یا عقیده قاطع به تاثیر دارویى براى درمان یک بیمارى خطرناک داشته باشد و اقدام به خوردن آن نکند.[4]

 

 

 

رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: قِوامُ المَرءِ عَقلُهُ، ولا دِینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ.[6]

 

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جانمایه آدمى خرد اوست و کسى که خرد ندارد دین ندارد.

 

 

 

عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ حَسَبَ المَرءِ دِینُهُ، ومُروءَتَهُ خُلقُهُ، وأصلَهُ عَقلُهُ.[7]

 

 

13432 پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: افتخار انسان دین اوست و انسانیّتش خُلق [خوش‏] او و ریشه‏اش خرد او.

 

 

 

عنه علیه السلام: العَقلُ مُنَزِّهٌ عَنِ المُنکَرِ آمِرٌ بِالمَعروفِ.[8]

 

 

عقل از کار ناپسند منزّه است و امر کننده به کارهای پسندیده است.

 

 

 

عنه علیه السلام: العَقلُ مُصلِحُ کُلِّ أمرٍ.[9]

 

 

عقل اصلاح کننده ی هر امری ست.

 

عقل از عالم بالاست و بسوی آنجا بازمیگردد:

 

 

عنه علیه السلام: العَقلُ رُقِیٌّ إلى‏ عِلِّیِّینَ.[10]

 

 

امام على علیه السلام: خرد، به سوى علّیین بالا مى‏رود.

 

 

 

عنه علیه السلام: العَقلُ رَسولُ الحَقِّ.[11]

 

 

عقل فرستاده ی خداست.

 

 عنه علیه السلام: العَقلُ فی‏الغُربَةِ قُربَةٌ، الحُمقُ فی الوَطَنِ غُربَةٌ.[12]

 

 

امام على علیه السلام: خرد، در غربت آشنایى است؛ بى‏خردى در وطن غربت است.

 

 

 

عنه علیه السلام: العَقلُ یَهدی ویُنجی، والجَهلُ یُغوی ویُردی.[13]

 

 

امام على علیه السلام: خرد راهنمایى مى‏کند و مى‏رهاند؛ و نابخردى گمراه مى‏کند و به هلاکت مى‏افکند.

 

 

 

عنه علیه السلام: إنَّ أغنَى الغِنَى العَقلُ.[14]

 

 

امام على علیه السلام: بهترین ثروت و بی نیازی، خردمندى است.

 

 

 

 عنه علیه السلام: أفضَلُ حَظِّ الرَّجُلِ عَقلُهُ، إن ذَلَّ أعَزَّهُ، وإن سَقَطَ رَفَعَهُ، وإن ضَلَّ أرشَدَهُ، وإن تَکَلَّمَ سَدَّدَهُ.[15]

 

 

 

 امام على علیه السلام: بهترین بهره‏مندى مرد، خرد اوست؛ اگر به ذلّت افتد خردش او را به عزّت رساند، اگر زمین خورَد بلندش کند، اگر گمراه شود راهنماییش کند و اگر سخن بگوید سخنش را استوار گرداند.

 

 

 

نقش خرد در کیفر و پاداش‏

 

 

 

رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: إذا بَلَغَکُم عَن رَجُلٍ حُسنَ حالٍ فَانظُروا فی حُسنِ عَقلِهِ، فَإنَّما یُجازى‏ بِعَقلِهِ.[17]

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرگاه از خوبى دین کسى خبر یافتید به خوبى خردِ او بنگرید؛ زیرا به میزان خردش پاداش داده مى‏شود.

 

 

 

عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ الرَّجُلَ لَیَکونُ مِن أهلِ الجِهادِ، ومِن أهلِ الصَّلاةِ والصِّیامِ، ومِمَّن یَأمُرُ بِالمَعروفِ ویَنهى‏ عَنِ المُنکَرِ، وما یُجزى‏ یَومَ القِیامَةِ إلّاعَلى‏ قَدرِ عَقلِهِ.[18]

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آدمى اهل جهاد و نماز و روزه و امر به معروف و نهى از منکر است، امّا در روز رستاخیز جز به اندازه خردش پاداش داده نمى‏شود.

 

 

 

مجمع البیان: أثنى‏ قومٌ على‏ رجُلٍ عندَ رَسولِ اللَّه صلى الله علیه و آله فقالَ رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: کَیفَ عَقلُ الرَّجُلِ؟ قالوا: یا رَسولَ‏اللَّهِ، نُخبِرُکَ عَنِ اجتِهادِهِ فی العِبادَةِ وأصنافِ الخَیرِ، وتَسألُنا عَن عَقلِهِ؟! فقالَ: إنَّ الأحمَقَ یُصیبُ بِحُمقِهِ أعظَمَ مِن فُجورِ الفاجِرِ، وإنَّما یَرتَفِعُ العِبادُ غَداً فی الدَّرَجاتِ ویَنالونَ الزُّلفى‏ مِن رَبِّهِم عَلى‏ قَدرِ عُقولِهِم.[19]

 

 

 

مجمع البیان: عده‏اى از مردى نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله تعریف مى‏کردند، حضرت فرمود:

 

 

خرد این مرد چگونه است؟ عرض کردند:

 

 

اى رسول خدا! ما از کوشش او در عبادت و کارهاى خوب [او] به عرض شما مى‏رسانیم و شما درباره خرد او از ما مى‏پرسید؟ حضرت فرمود: همانا آدم نابخرد، با بى‏خردى خود کارهایى بدتر از زشتکارى فرد نابکار مرتکب مى‏شود.

 

 

فرداى قیامت بندگان به اندازه عقل خود به درجات دست مى‏یابند و به مقام قرب پروردگارشان مى‏رسند.

 

 

 

الإمامُ الباقرُ علیه السلام: لَمّا خَلَقَ اللَّهُ العَقلَ قالَ لَهُ:

 

 

أقبِلْ فَأقبَلَ، ثُمَّ قالَ لَهُ: أدبِرْ فَأدبَرَ، فقالَ:

 

 

وعِزَّتی وجَلالی ما خَلَقتُ خَلقاً أحسَنَ مِنکَ‏، إیّاکَ آمُرُ وإیّاکَ أنهى‏، وإیّاکَ اثیبُ وإیّاکَ اعاقِبُ.[20]

 

 

 

امام باقر علیه السلام: چون خداوند عقل را آفرید به او فرمود: رو کن و او رو کرد؛ سپس فرمود:

 

 

برگرد و او برگشت. آن گاه فرمود: به عزّت و جلالم سوگند که من آفریده‏اى نیکوتر از تو نیافریده‏ام.[21] تو را فرمان مى‏دهم و تو را نهى مى‏کنم (مخاطب امر و نهى من تو هستى)، تو را پاداش مى‏دهم و تو را به کیفر مى‏رسانم.

 

 

 

عنه علیه السلام: وَجَدتُ فی الکِتابِ [یَعنی کِتاباً لِعَلِیٍّ علیه السلام‏] أنَّ قیمَةَ کُلِّ امرِئٍ وقَدرَهُ مَعرِفَتُهُ، إنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وتَعالى‏ یُحاسِبُ النّاسَ عَلى‏ قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فی دارِ الدّنیا.[22]

 

 

 

امام باقر علیه السلام: در کتاب- مقصود کتابى از على علیه السلام است- خواندم که ارزش هر کس به اندازه شناخت اوست. همانا خداوند تبارک و تعالى مردم را به اندازه عقل و فهمى که در دنیا به آنها داده است حسابرسى مى‏کند.

 

 

 

لإمامُ الصّادقُ علیه السلام: إنَّ مَنزِلَةَ القَلبِ مِنَ الجَسَدِ بِمَنزِلَةِ الإمامِ مِنَ النّاسِ، الواجِبِ الطّاعَةُ عَلَیهِم.[23]

 

 

امام صادق علیه السلام: منزلت دل در بدن، به منزله پیشواست در میان مردم که اطاعتش بر آنان واجب مى‏باشد.

 

 

 

رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَی‏ءٍ دِعامَةٌ، ودِعامَةُ المُؤمِنِ عَقلُهُ، فبِقَدرِ عَقلِهِ تَکونُ عِبادَتُهُ لِرَبِّهِ.[24]

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى پشتوانه‏اى دارد و پشتوانه مؤمن، خرد اوست و به اندازه خردش پروردگارش را بندگى مى‏کند.

 

 

 

رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: إنَّما یُدرَکُ الخَیرُ کُلُّهُ بِالعَقلِ، ولا دِینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ.[25]

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خیر و خوبى، تماماً، با خرد به دست مى‏آید و کسى که خرد ندارد دین ندارد.

 

 

 

الإمامُ الحسنُ علیه السلام: بِالعَقلِ تُدرَکُ الدّارانِ جَمیعاً، ومَن حُرِمَ مِنَ العَقلِ‏حُرِمَهُما جَمیعاً.[26]

 

 

امام حسن علیه السلام: با خرد است که هر دو سراى به دست مى‏آید و هر که از خرد محروم باشد از هر دو سراى محروم شود.

 

 

 

 

 

 

. الإمامُ الکاظمُ علیه السلام: مَن أرادَ الغِنى‏ بِلا مالٍ، وراحَةَ القَلبِ مِنَ الحَسَدِ، والسَّلامَةَ فی الدِّینِ، فَلْیَتَضَرَّعْ إلَى اللَّهِ عَزَّوجلَّ فی مَسألَتِهِ بِأن یُکمِلَ عَقلَهُ.

 

 

امام کاظم علیه السلام: هر که خواهان توانگرىِ بدون داشتن مال و ثروت و آسودگى دل از حسدورزى و داشتن دین سالم است، باید با تضرّع از خداوند عزّوجلّ بخواهد که خردش را کامل گرداند.

 

 

 

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام: إنَّ للَّهِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَینِ: حُجَّةً ظاهِرَةً، وحُجَّةً باطِنَةً، فأمّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ والأنبِیاءُ والأئمَّةُ علیهم السلام، وأمّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ.[27]

 

 

 

امام کاظم علیه السلام: خداوند را بر مردمان دو حجت است: حجتى بیرونى و حجتى درونى. حجت بیرونى همان فرستادگان و پیامبران و امامان علیهم السلام هستند و حجت درونى همان خردها.

 

 

 

عنه علیه السلام‏- فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ-:

 

 

ما بَعَثَ اللَّهُ أنبِیاءَهُ ورُسُلَهُ إلى‏ عِبادِهِ إلّا لِیَعقِلوا عَنِ اللَّهِ، فأحسَنُهُمُ استِجابَةً أحسَنُهُم مَعرِفَةً، وأعلَمُهُم بِأمرِ اللَّهِ أحسَنُهُم عَقلًا، وأکمَلُهُم عَقلًا أرفَعُهُم دَرَجَةً فی الدّنیا والآخِرَةِ.[28]

 

 

امام کاظم علیه السلام‏- در سفارش به هشام بن حکم- فرمود: خداوند پیامبران و رسولان خود را به سوى بندگانش نفرستاد مگر براى این که درباره خدا اندیشه کنند. پس، هر کس از آنان که شناختش بهتر باشد، دعوت را پذیراتر باشد و داناترینشان به کار خدا، کسى است که خردش نیکوتر باشد و کسى که خردش کاملتر باشد، در دنیا و آخرت بلند پایه‏تر باشد.

 

 

 

الإمامُ الباقرُ علیه السلام: لا مُصیبَةَ کَعَدَمِ العَقلِ.[29]

 

 

امام باقر علیه السلام: مصیبتى، چون بى‏خردى نیست.

 

 

 

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام: إذا أرادَ اللَّهُ أن یُزیلَ مِن عَبدٍ نِعمَةً کانَ أوَّلُ ما یُغَیِّرُ مِنهُ عَقلَهُ.[30]

 

 

امام صادق علیه السلام: هر گاه خداوند بخواهد نعمتى را از بنده‏اى بگیرد، نخستین چیزى که در او تغییر مى‏دهد خرد اوست.

 

 

 

رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: استَرشِدوا العَقلَ تَرشُدوا، ولا تَعصوهُ فتَندَموا.[31]

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از خرد راهنمایى بجویید تا راهنمایى شوید، و از آن نافرمانى نکنید که پشیمان مى‏شوید.

 

 

 

13496. الإمامُ علیٌّ علیه السلام: العَقلُ خَلیلُ المُؤمِنِ.[32]

 

 

امام على علیه السلام: خرد، دوست صمیمى مؤمن است.

 

 

 

13498. عنه علیه السلام: لا یَغُشُّ العَقلُ مَنِ استَنصَحَهُ.[33]

 

 

امام على علیه السلام: خرد، به کسى که از او راهنمایى بخواهد خیانت نمى‏کند.

 

 

 

 الإمامُ علیٌّ علیه السلام: العَقلُ صاحِبُ جَیشِ الرَّحمنِ، والهَوى‏ قائدُ جَیشِ الشَّیطانِ، والنَّفسُ مُتَجاذِبَةٌ بَینَهُما، فأیُّهُما غَلَبَ کانَت فی حَیِّزِهِ.[34]

 

 

امام على علیه السلام: خرد، سردار سپاه رحمان است و هوس، فرمانده لشکر شیطان و هریک نفس را به سوى خود مى‏کشاند.پس، هرکدام پیروز شود، نفْس در طرف او قرار مى‏گیرد.

 

 

 

رسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: العَقلُ نورٌ خَلَقَهُ اللَّهُ لِلإنسانِ، وجَعَلَهُ یُضی‏ءُ عَلَى القَلبِ؛ لِیَعرِفَ بِهِ الفَرقَ بَینَ المُشاهَداتِ مِنَ المُغَیَّباتِ.[35]

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خرد نورى است که خداوند براى انسان آفرید و آن را روشنگر دل قرار داد، تا در پرتو آن تفاوت میان دیدنیها و نادیدنیها را بشناسد.

 

 

 

عنه علیه السلام: الدِّینُ والأدَبُ نَتیجَةُ العَقلِ.[36]

 

 

عنه علیه السلام: ما آمَنَ المُؤمِنُ حَتّى‏ عَقَلَ.[37]